( 15 .05.2019)

———————

Kenan Mortan* /  Önder Küçükerman **

S:Tebriz Çarşısı  yangını  için ne söyleyebiliriz ?

C:Yangının nasıl çıktığıını  bilmiyoruz , soruşturma  sürüyor. Ancak  tarihi çarşıların  hepsinin ortak bir sorunu var :  Büyük  alana oturmaları  ve genelde  mimari  anlamda düşük kaliteli yığma yapı olan  özellikleriyle sigorta şirketlerince   sigortalanma kapsamı dışında   kalıyorlar.  

Bu nedenle  her yangın genelde    bir tarihi çarşının   ölüm nedeni   oluyor. En büyük etkense,  elektrik kontakları . Restorasyonlar, hem  maliyet hem de yetersiz  restoratör nedeniyle ortaya  ne yazık ki çok anlamsız  ucubeler çıkarıyor. 

İran’ın  restoratör mimarisi iyi olarak tanınır, bu onarımla önemli bir sınav verecekler, ancak İran ambargosu nedeniyle  ciddi bir fon sıkıntısı  yaşanacağı  da kesin.

S:Bu çarşıyı diğerlerinden ayıran özellikler var mı ?

C:Tarihi Tebriz Çarşısı  (Bazar-e Tabriz )  alan olarak dünyadaki en büyük kapalı alanını oluşturuyor. Bu ilk farklılaşma. İkincisi, pazarın içinde yer alan Mozzafarieh    dünyanın en büyük halı pazarı. Halı  bizzat dokunmaz  ama alım- satımıyla  el ‘an dünya ticareti üstünde  etkilidir.Marko Polo,  1275 ‘de  geldiği bu şehrin İpek Yolu üstünde çok uygun olarak konumlanmasından söz eder. Cenevizli tacirlerin  bile buraya   mal   almaya geldiğini Seyahatname ‘sinde anlatır. Üçüncüsü,  Aşure Günü  bağlamında 10 gün kapanır,  kültürel yaşamda çok etkili bir Çarşı’dır. Nitekim,  UNESCO 2010 ‘da bu  Çarşı’yı dünya mirası listesine alırken mimari  özelliğini değil ,  sosyo- kültürel özellikler ile  ticari  özellikleri buluşturan yapısını gerekçe  gösterdi.Dördüncüsü, politikada çok öne çıkmış bir çarşıdır. ” Bazari ” olarak   nitelenen esnafı sıkça dükkan kapatarak ve protestolar gerçekleştirerek İran dini  lideri  Humeyni’nin  İran ‘a  dönüşünde   bu ülkede  ilk hareketlenmeyi yarattı . Beşincisi, dünyada  bilinçli restorasyon uygulanan ender  geleneksel  çarşılardan biridir. 2000’de başlayan ve  esnaftan  maddi katılım katkısı alınarak yürütülen bu proje için   2013 ‘de Ağa Han Ödülü verildi.       

S: İstanbul – Kapalıçarşı  ekonominin kalbi mi ?

C:Hayır,  Kapalıçarşı  Cumhuriyet döneminde    ekonominin kalbi  olmadi, çünkü   bu  kalp  cumhuriyet  ilan  edilmeden  durmuştu !     Esnaf loncaları       İttihat Terakki  Partisi   yönetimin   kararıyla  kaldırılmıştı. Bunun yerine  ‘modernlik ‘  adına  esnaf   dernekleri  kuruldu. 

Keşke  modernlik bu  kadar    kolay  olsa,  bir   isim  değişikliğiyle  yeni  bir    düzen  başlayabilseydi.  O  gün de  bu  işler  böyle  olmuyor ,  bugün de    bu öyle….    İttihatçılar  bu  ‘modernleşme’    kararıyla ,    koca  bir  zanaatkarlık  düzenini , kurallarıyla   toprağa   gömmüş  oldular.

Bu ‘ kırık   kalp ‘  Cumhuriyet     döneminde     yine de  çok  işler  gördü !   Evlenecek  olanın  çeyizi,   söz  kesecek  olanın  bilezik  tedarik  yeriydi. 

Derken ,  1980 ‘ ler    sonrası  ekonominin  normal   akışına  uygun    olarak    İstanbul’  da   alt  ticari merkezler   oluştu .   Bu  alt  merkezler ,   Çarşı   ne  satıyorsa , onu  satmaya  başladı.  İşte  o  günden  sonra       Kapalıçarşı  uyumda   çok   zorlandı !

1983’  de  önemli  bir  karar    var  ki  , bu   Çarşı ‘nın ‘   önünü  açtı.  Bu  da     hurda  altının   teminini    ‘ kaçakçılık    fiili  ‘  olmaktan  çıkaran     karardır.    En  az  bu  kadar    döviz  alım – satımını   serbestleştiren    karar  da  Çarşı  ‘ nın  yeniden  hayata   dönmesi    üstünde     etkili  oldu. Kapalıçarşı ‘nın   ibresi    yükseldi.  Türkiye’de  altın  ticaretinin  yarıdan  fazlası     bu   Çarşı   içinde     ya  da  ve  onun     ekonomik  aği  içinde   pazarlanıyor .  Bu  oran   ihracat  için de  geçerli.      Yüzde   50   çok yüksek   bir    orandır .     Türkiye    ihracatının    mal   esaslı  dökümünde altın  /  mücevherat  ilk  beş  içindedir.    Demek   oluyor ki,    Kapalıçarşı  ‘  ya    ekonomik  anlamda  burun  bükme  hakkına   sahip  değiliz.

Bu  Çarşı ‘nın    bir  de    tarihi  ‘ karkas  değeri  ‘    var :   UNESCO   Dünya  Mirası  Listesi’nin   içinde    adıyla  olmasa  da   alan  olarak  burası      anılıyor.  Çarşı ,  bir  turizm    mücevheri  olarak,    İstanbul’u  ziyaret  eden    her yıl yaklaşık 15  milyon   insanın    10-12   milyonunun   ana  ziyaret    güzergahı.  Bu    güzergahın      yarattığı   parasal   karşılığın   tarifini    arifine  bırakıyor ,  sadece     ‘Aman  ,   Çarşı  yaptığı  ticaretden  ibaret    olarak    görülmesin  !  ‘  diyoruz.      

S: Bazı meslek grupları  Kapalıçarşı ‘da  işlevlerini  kaybederek  adları  sadece sokaklarda yaşatılıyor. Bu süreci nasıl değerlendirmek gerekir?

C:Hayvanlar  alemine  bir  bakın , ölümü  yaklaşan   bir   canlı   orta  yerde   ölür  mü  ?   Kendine  göre    öleceği   bir   yer  seçer.    Oraya  siner   ve    yaşam  faaliyetine  son   verir.     Çarşı‘da    eğerci’nin   ya  da  samur  kürkü  üreticisinin     ekonomik  faaliyet    eğrisi  dolmuşsa  , zaten neden    yaşamaya  dirensin  ve  Çarşı’da    dursun  ki ?  

Onlar        ‘  çarşıyı  terk   ‘  etmiyor  ,   ölüm  için   bir  köşeye  çekiliyor .   Bu  iş ,    dünyanin    her  yerinde  böyle  yaşanır !    Bu  yüzden    bu Çarşı   için    özelde  hayıflanmaya  gerek  yok.Ancak    dikkatli    bir göz     Kapalıçarşı’da     sayıları   bir  elin  parmakları    kadar   olsa  da  geleneksel  zanaatkarlık   dallarının    hemen  tamamının   yine  de icra  edildiğini    görecektir.    

S:  ‘’Çarşı, Pazar, Ticaret ve Kapalıçarşı ‘’adlı  bir kitap fikri nereden  doğdu?

C:Ordinaryus  Prof.Dr.  Ömer    Lütfi  Barkan’in   50  yıl  önc   ‘’ Bir   tez  konusu  olarak   için  çok  ötelere   gitmeyin ,   Kapalıçarşı  sizi  bekliyor  ‘‘  sözleri  kulağımızda    çınlıyordu.     Bu  işi    bir  vazife  olarak    gördük  ve  yola  çıktık.    

Bu  kadar  basit   ama  bunun ötesinde  bir de  bu işte  büyük bir  yayıncı katkısı var. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları ,  yazarına  / yazarlarına  proje sipariş ediyor.   Ya da   yazarını mevcut  çalışmaları üstünden     yönlendiriyor. İş  Kültür ‘ün   bu   yapıcı yaklaşımı   yayıncı –  yazar   ilişkisini bambaşka  bir  potaya taşıyor. Bizim Kapalı Çarşı çalışmasının ilk  hali Frankfurt  Kitap Fuarı  için  Kültür Bakanlığı’nca  basılmıştı. İkinci baskıdaki     farklılıkların  ve   yeni eklemelerin    tümü  İş Kültür  yönetiminin  özeninin sonucudur

S :Kitabın hazırlık sürecinde yaptığınız araştırmalarda çarşının ekonomik yapısıyla ilgili olarak karşılaştığınız en ilginç  gözlem  ne oldu?

C:Gözlem   çok….  Bunca  yıl  bu    Kapalıçarşı ‘ ya  gider  geliriz.  Bu   Çarşı’nın  altında  ve  etrafindaki  hanlarda  bu  denli  ciddi    altın  /      gümüş  ve  mücevher  üretildiğini  doğrusu  bu  çalışma  sırasında    öğrendik.  Aslında    Çarşı  sadece   bir    ticari    odaklanma    değil , ondan  çok  öte    her  türlü  ekonomik  faaliyetin  içiçe  olduğu  bir  ‘’  ekonomik  kümelenme  merkezi  ‘‘ dir.

Çarşı     bir  paha  biçilmez  değer  taşıyor .  Çünkü  dünya  üzerinde      sembolik  değil  ama   fiilen   üretim yapan   “ tek”    geleneksel   çarşısı    durumunda…  

Ne    Tebriz , ne    Kahire   , ne  Şam     ne de  iç savaş öncesi  haliyle   Halep  , İslam Dünyası ‘nın hiç bir çarşısında  bu   üretme özelliği     yoktur. Üretim  adına ,sembolik  anlamda    3-5  zanaatkarın  tıkırtsını     duyarsınız.    Bu Çarşı ‘ yı      ‘  anlamlı  ‘  kılan  bu  üretimle  ticereti    buluşturan   kümelenme  faaliyetidir.  Bu  yüzden  yerel  ve  merkezi  yönetimlerin   bu    üretim  işini    ‘  pislik   ve  gürültü  yapıyor  ‘  gerekçesiyle   oraya  /  buraya      taşıma   niyet  ve  kararları   önünde  dikilmemiz    ve  ‘  dur  ‘   dememiz   ,  hayatiyet    taşıyor .  Çekiç   sesi  duyulmayan  bir    Kapalıçarşı,   ancak    Orhan  Pamuk  ‘un    kurduğu     “  Masumiyet  Müzesi” nde yer bulabilir .

Kapalıçarşı’nın    dipdiri   550 yıllık   bir   geçmişi   ve yaşayan bugünü   varken ,buna  gerek  var  mı ?

——————–

*Profesör ,EİSTİ öğretim üyesi / **Prof, Haliç Üni. Dekan V.