Kenan Mortan* / Hüseyin Arsal** 

KKTC Ziraat Mühendileri Odası(ZMO) Başkanı Erkut Uluçam‘ın talebi üzerine Kuzey Kıbrıs tarım yapısı üstünde Şubat – Nisan 2021 döneminde  27 işletme ve yön veren yöneticisiyle yerinde  yapılan gözlem  ve görüşmeler sonunda, bir saha gözlem belgesi oluştu.Bu belge, 16  Nisan 2021’de ZMO yönetiminde tartışmaya açıldı.

Bu gözlem belgesinde, mevcut  veri altyapısı, rapor ve planlara itibar ederek varsayımlara dayalı a priori  bir genelleme yapmak yerine, deney ve ölçüme dayalı  a posteriori bir  yöntem yeğlendi.

I.Tarım Ekonomisi Bize Neler Öğretiyor? ***

==================================

Fizyokrasi Okulu’nun (Tabii Düzen) olarak nitelenen ve tarımsal  etkinlikleri yaşamın temel döngüsü olarak kabul eden kurucusu Dr.F. Quesnay‘den (1694-1774) bu yana  (F.Quensay, Le Tableau Economique, 1758 ) tarımsal ekonominin  yaptığı 10 ders /  varsayım var :

Ders 1-Üretim fonksiyonu doğaya (egzojen etkenler) bağlıdır. Tarımsal ürün mevsimliktir.Fiyat intibaklarına  sorun yaratan  bağlı ürünler çok fazladır.

Ders 2-Girdi-Çıktı ilişkisini oluşturan üretim elastikiyetinde azalan getiri ( verim / randıman )yasası egemendir. Buysa, geçimlik kesim faaliyeti yapan üreticinin fakirleşme nedenidir. Bu azalma hali, tersine dönen bir  arz eğrisi yaratmaktadır.

Ders 3-Tarımsal ürünlerde fiyatlara intibak gecikmeli olarak yaşanır.Bu nedenle bu piyasada  belirsizlik temel haldir.  Örümcek Ağı Hipotezi, bir  denge hali yerine,dengesizliğin oluştuğunu kanıtlar.

Ders 4-Az gelişmiş ülkelerde tarım geçimlik kesim davranışı olarak yapılır, bu durum gizli işsizlik yaratır, yetiştirilen ürünler çoğu zaman inferior (sıradan) ürünlerdir. Gelişmiş ülkelerde ise  pazar esaslı bir üretim vardır, bu kez  de mevsimlik işsizlik yaşanır (Gizli işsizlik, ilk kez Prof. J.Robinson‘ca 1936‘da  ‘’Disguised Unemployment ‘’  olarak ele alındı.  Tarımsal ekonominin merkez- çevre ülkeler  ayırımının  bir fakirleştirici öğe yarattığını  1974  Nobel Ödülü sahibi  Prof. Gunnar Myrdal ‘’ Economic Theory and Underdeveloped Regions ‘’ çalışmasında gösterdi.)Sonuçta,kurumsal yapının bu engelleri, sermayenin marjinal verimliliğini düşürür.

Ders 6 :Üretimin genişleme  yönü kötü  / verimsiz  topraklara  yönelik olduğundan,  bu durum  tarımsal arzın azalması yönünde etki  yaratır.

Ders 7 :Çoğu tarımsal ürünün  talep elastikiyeti negatiftir (Giffen Paradoksu). Düşük gelirlilerde  gıda ürünlerine gelirin yüksek bir kısmının harcanır. Düşük gelirlilerin bu yüksek tüketim eğilimi gözetilerek  ürün yönetiminde ana hedef  ‘’ iyi tarım uygulaması ‘’ olmalıdır.

Ders 8 :Pazarlamada ‘’ stok ‘’ ve ‘’ stok maliyeti ‘’ sorunu vardır (Örnek: Nar,patates ve arpa ).Bu nedenle pazalamada birim maliyeti düşürmek  ve birim kârlılığı arttırmak adına  monopolistik  ve/veya oligopolistik  organizasyonlar özendirilir. Buna bir de ‘’ Raf Kirası ‘’  adlı modern zamanlar uygulaması da  eklenince,  üretici ‘’ başabaş fiyat ‘’a razı olurken, aracılar kârını maksimize  eder. Tarımsal gelirin istikrarsızlığı  yapısal bir neden olur. Bu olay  ‘’ tarım ürünlerinin mübadele hadleri  birden küçük,  yani negatiftir ‘’ şeklinde ifadesini  bulur. 

Ders 9 :Ürün pazarlamasını toplu olarak gerçekleştiren kooperatif ve / veya üretici birliği  uygulamaları  çok anlamlı sonuç verir.Bu uygulamaların iktisadi sistemin niteliğiyle hiçbir ilintisi yoktur.(Kooperatifçiliğin en ileri olduğu Hollanda / Radobank (Kur.1895) ve İsrael / Kibbutz ‘ları (Kur.1911)  pür anlamda kapitalist  ülkelerdir.)  

Ders 10 :Tarımın  doğası gereği belirsiz yapısı nedeniyle, kamusal organizasyonlar / bakışlar  / politikalar çok anlamlıdır.Çünkü tarım sektöründe  kişi başına gelir, tarım dışı faaliyetlerin çok  altındadır. Bu durum,  tarım ekonomisi üstünde caydırıcı  bir  etki yaratır ve  göçü özendirir. Bunlar,para ve maliye politikası cinsinden genel / toptancı çözümlerin  yetersizliğini açıklar. ‘’ İthalatı İkame Edici  Ekonomi Siyaseti ‘’nin fikir  babası olan Arjantin’li Prof. Raul Prebish ‘’kurumsal örgütlenme‘’, ‘’sözleşme esaslı destekleme fiyatı‘’, ‘’ girdi politikası‘’ türünden alternatif  almaşıklar önerir.

AB ve ABD‘deki uygulamalar bu bağlamda örnek uygulamalardır.

AB‘nin CAP adlı  tarım  ve kırsal kalkınma politikası,  7 yıl esaslı olarak bütçelenir. 2023-2027  döneminde 270 Milyar Euro harcama öngörülmektedir ( 67,5 Milyar Euro / yıl ). Ağırlıklı pay % 70 ile ‘’ doğrudan gelir desteği ‘’ dir.  Bunun dışında Eylül 2022’de, 1 Ocak 2023 ‘de yürürlüğe girecek olan Yeni CAP kapsamında  tarımsal karakteri fazla olan 7 üyesinin  stratejik planı onaylnadı ve onlara  120 milyar € hibe fon verilmesi kararlaştırdı.  Bu fonla, iklim değişimine uyum adına  su yönetimi,otlak kalitesinin iyileştirilmesi,sentetik  gübrelere  bağımlılığın  düşürülmesi sağlanacak.

AB, 130 Milyar Euro’luk ihracatıyla dünyanın en büyük  tarım ürünü ihracatçısı  ve  ihracatı her yıl düzenli olarak artıyor. 

ABD‘nin AGP adlı  politikasıyla, tarımsal ürünler için  dış pazarları açar. Bu amaçla 1970 ‘den bu yana  ‘’ Büyü Ya da Yok Ol ! ‘’ ( Get Big or Get Out ) politikası izlenir. Farm Bill  ( Acts )  adıyla bilinen ‘’ Agricultural İmprovement Act ‘’ uygulmasıyla her yıl ortalama 60 Milyar $ tarımsal destek sağlar.Destek; mısır, buğday, soya ve pamuk  ürünlkeri ile sınırlıdır.ABD’nin yıllık ortalama 140 Milyar $‘lık tarımsal ürün ihracatı  vardır ve ülke tarım sektöründe dış ticaret   fazlası verir.  

II.Kuzey Kıbrıs Tarımı Neler Söylüyor ?  

1-Tarımda iyi kooperatifler ve model örnekler var.Hepsinin temelinde saydamlık ve öz-yönetim ilkesi geçerli. Kooperatifçilik, 1959’da çıkarılmış ‘’Kooperatif Şirketler Yasası‘’ile yürütülüyor.6 kez değiştirilmiş ama yasa güdük  vce bir ‘’kâr payı‘’ ( risturn ) ‘’ikramiye’’adından kurtalamamış. Kanımızca devlet, kooperatifçiliği  bir  ‘’yoksayıcı anlayış ‘’ içinde algılıyor.

2-Devletin ağırlıklı olarak narenciye ve tahılda ‘’düzenleyici ‘’ ve ‘’ gelir desteği’’ uygulaması    önemli bir olgu.Ancak bunu bir ‘’şirket’’ modeli içinde tek  tek üretici üstünden  yapmak yerine kooperatifçilik uygulamasıyla yürütülmesi ile daha iyi sonuç sağlayacaktır. 

3-Hayvancılığın temeli yem,bu Kuzey Kıbrıs’ta  yok  ya da  yetersiz.İslah ve melezleme çalışmaları ise  yanlış yapılıyor.Tüm tarımsal çalışmalarda bir Kıbrıs Türk- Kıbrıs Rum Ortak  Çalışma Komitesi‘nin yokluğu fazlasıyla  kendisini hissetiriyor, zira yanlışlar hep çarpan etkisiyle artıyor, model örnek yok.

4-Ürünler için  pazar hacmi  kısıtlı.TSK’nin  satış  kantinlerinde ‘’bile’’  fiili  bir ürün alım ambargosu  uygulanıyor.

5-Savlananların aksine,siyasal anlamda  tanınmamış olmak  ihracat yapmaya  engel hal oluşturmuyor, fiyatda rekabetçi olan ürünlerin ihracatı çok kolay gerçekleşiyor.   

6-Denetimsizlik, merdivenaltı üretimini özendiriyor.Ürünün son halkası değil, ilk aşaması denetimsiz,zira çiftçi kayıt sistemi  yok, iyi ürün uygulaması ise  yok denecek dek sınırlı.

7-Navlun fiyatları çok yüksek, bu ithalatın bedelini  çok yükseltiyor.800 ton çilek üretimi için 1.2 milyon  adet  yüksek fiyatlı  fide  alım gereği ithalata aşırı bağımlılığın sadece bir örneği.   

8-Tarım emek- yoğun bir iş,oysa ülkede  hem  tarım girişimcisi azalıyor, hem de  tarımsal işgücü bulmak olanaksız.Yurtdışından gelen bir işgücünün maliyeti (400 Euro/ay + Sosyal Haklar )rekabet avantajını olumsuz yönde etkiliyor. Yanısıra, tarıma öncülük eden  simge  girişimci isimler giderek azalıyor.

9-Çiftçi Kayıt Sistemi’nin  yokluğu , herkese otomatik  üretici olma hakkını veriyor.Çiftçilik adına  yapılanlar, ya 2. iş ( arpa , zeytin, harup ) ya da  bir geçimlik kesim faaliyeti olarak karşımıza çıkıyor. 

10-Pestisit ve hormon çok yoğun/aşırı olarak kullanılıyor. Mart 2021 tahlillerinde  sebze- meyvenin  % 8’i  zehirli çıktı, 236 üründe kalıntı bulundu ( Yeni Düzen, 4 Nisan 2021 ).Kıbrıs coğrafyası, Globocom verisiyle 100 binde 250 kanser vak’asıyla,dünya 39.’uncusu ve Avrupa’nın en önde gelen 5 ülkesi arasında.

11-Su yokluğu, iyi toprakların  sınırlı olması nedeniyle bazı ürünlerin(enginar,muz ve turuçgiller ) Kıbrıs coğrafyasındaki konumu kanımızca  çok tartışmalı. Portakalın dekar veriminin yarı yarıya azalmış olması,ortalama işlenen alanın mülkiyet parçalanması sonucu  12-15 dönüme  düşmesi, turunçgiller konusunun suyun ötesindeki çıkmazını anlatıyor.

12-Fakir toprakların zengin ürünleri olarak  bilinen  harup ve zeytin kendi başına bırakılmış durumda.Zeytinde verim ağaç başına 5-40 kg gibi çok inişli-çıkışlı. Gemlik tipi  zeytin fidanı   ithali gibi yanlışlıklar çok yaygın.  Harupun gıda sanayinde E 410  doğal katkı maddesi olarak  kazandığı kritik önem bilinmiyor ya da göz ardı ediliyor. Bu nedenle yaygın bir harup yetiştiriciiliği yok. Bu ndenle aşılı fidanlar kaçak olarak  Güney’den geliyor.Bu konuda Türkmenköy  Salih Tavukçu Meyveliği  model örnek olarak nitelediğimiz  bir   harup yetiştiriciliği yapıyor. Bu yetiştiriciliğin   Tarım Bakanlığı eliyle genç çiftçiler üstünde uygulanmasının  ada ekonomisi üstünde ölçülmez yarar  sağlayacağı  bilinmeli.     

13-İki tarafarasında ticari akışkanlığı yaratmak için 2004’de çıkarılan Yeşil  Hat Tüzüğü’nün  uygulamadaki  zigzagları çok fazla, sürekliliği  yok, etkin olmuyor.

14-Bolluk Paradoksu (King Kanunu) çok sık yaşanıyor ve durum üreticinin yanlış ürüne yönelmesiyle sonuçlanıyor.  

15-Rekabet  Yasası  tarım ürünlerinde  tek taraflı ve yanlış olarak  ‘’ cezalandırıcı ‘’ biçimde  uygulanıyor.Toprak Ürünleri Kurumu (TÜK) yerli/yersiz vepolitik motiflerle ele alınıyor.TÜK,bir ‘’arpa teşviği’’ veren  bir  kurum olma  konumunda.Oysa ilgili yasa, farklı ürün uygulamalarının  yapılmasını öngörüyor.Uygulamanın genişletilmesinde‘’Tarımsal Ürünlerin İstikrar Fonu‘’nun  yetersizliği engel olarak gözüküyor. Oysa ‘’fon kapsamı’’na karar verme bir politik tercih.Bu fon’un vergi / vergi vb.’yle dengelenmesi olası.   

16-Su  tüketiminde  hiç bir  rasyonellik yok ! Türkiye’nin su arzı ise  abartılı olarak ele alınıyor (Mak: 75 milyon m3/ yıl ).Sadece 12 milyon adet enginar ihracatı için bu suyun % 16’sı tüketiliyor.Güney Kıbrıs’ın bu alanda yaptıklarının mercek altına alınması anlamlı.  Zira  genel anlamda  Kıbrıs coğrafyası, en geç  2050‘de  bir ‘’çöl rejimi‘’ne geçiyor.Buna karşılık,halen  yaklaşık 2000 kuyudan vahşi sulama yapılıyor.Bir su yönetimi yasası gerekiyor. 1977 ve  2002   yıllarında çıkarılan  ‘’Sulama Organizasyon Yasa’’ ları sadece su  tahsisini  öngörüyor. Kuzey Kıbrıs’ta işin ‘’olmazsa olmazı’’ su, yoksa  tüm uygulamalar bir ‘’totoloji’’ (sıfır toplamlı oyun)konusu.Mağusa Belediyesi Su Konsorsiyumu, suyun bir kamu malı olması gerektiğini  kanıtlıyor.     

17-Üretici Birlikleri, dolaysız olarak yapılmış yasal bir dokudan ve bu uzantıda yaptırım yetkisinden yoksun işlevsiz kalıyor.

18-Alternatif ürünler adıyla fantezi ürünler (muz, tütün) kamuoyunda çok fazla öne çıkarılıyor.

19-Çukurova Kalkınma Ajansı’nın hibe ve destekleri, TL‘deki aşınma nedeniyle anlamını yitirmiş durumda.

20-AB’nin  tarım desteği çok girift / bürokratik  ve düzenli değil.

21-Büyük alan işleyen dört işletmelerin  ortak dersi, tarımsal alanda ve mekanizasyonda entegre olmadan bir tarım işletmesinin kâr edemeyeceğini kanıtlıyor.  

22-Tarımsal yatırım konuları  teşvik kapsamında yer almıyor.  

23-Mukayyitlik (Sicil Memurluğu) uygulaması, şirketleşmiş tarımsal işletmeler  üstünde cebberut ve hükmedici şekilde işletiliyor.

24-KKTC ile Türkiye arasında bir serbest ticaret  anlaşması yok. Bu nedenle ikili ticaret çok indi ve keyfi olarak işliyor.KKTC‘den tarım ürünü  ihracatı ‘’Fakirleştirici Büyüme Hipotezi’’ ne uygun olarak olumsuz olarak işliyor.

25-Tarım Ekonomisi siyasetini  yasalar ve program hükümleri değil,ortalama  ömrü 14  ay olan  ( 45 yılda 31 hükümet ) hükümetler içinde yer alan   ilgili  Bakanca  öznel  ve keyfi olarak yürütüyor.Bakan esaslı politika, bir ‘’ patriyarkal  düzen ‘’e yol açıyor, ve uygulama  bir ‘’ klientelistik  rejim‘’ oluyor. Çukurova Üniv.‘nin ‘’teknik destek’’ adıyla  yaptığı ürün modelleme çalışmalarında ise  Anadolu’daki mevcut ürün patikası birebir uygulanıyor,bu nedenle genelde  hepsi sonuçsuz .

Dr.İng.  Hasan Ünal‘ın saptamasıyla  ’’Doku kültürü tarımda  ilk adımdır, bu olgu yoksa,tarımdan ‘’hayır’’ beklenmemelidir ’’ sözlerinden hareketle, Kuzey Kıbrıs tarımında  dışa bağımlılık nedeniyle  kendi kendine yeterli bir yapı oluşturulmasının söz konusu olmayacağı bilinmelidir.

III.KKTC  Tarımı Hakkında Bazı Sorular :

Soru 1 :Adalar adı üstünde ‘’isola’’  ve küçük bir alandır.Akdeniz‘in 8 büyük adasında  kendi kendine yeterli tek ada ülkesi yoktur. O halde tarım adına Kuzey Kıbrıs’ta nasıl tanımlanmalıdır ?

Soru 2:Alternatif maliyet (gölge fiyat) kavramından hareketle,arpa,turunçgiller yetiştirciliğinin ve ekiminin gerçek ( reel ) maliyeti nedir ?

Soru 3 :AB ve ABD uygulaması devletin  tarımda düzenleyici  olmasını  temel bir doğru olarak sunuyor. KKTC tarımında  devlet direk  gelir desteğiyle sübvansiyon mu, düzenleyici mi  yapıyor ?

Soru 4 : Tarımsal sistem  genelde sübvansiyon esaslı olarak işleliyorsa, ülkeden tarımsal ürün ihracat yapmanın gerçek anlamı nedir ?

Soru 5 :Kuralsız  olarak yapılan dış ticarette katma değerin ne kadarı maliyet, ne kadarı kâr ve ne kadarı rant olarak oluşuyor ?

Soru 6 :Su kıt,işgücü yok, toprak verimsiz ise  toprağın ideal ekim  deseni belirlenebilir mi ?

Soru 7 :İkincil bir  faaliyet ( geçim ) dalı olan tahıl yetiştiriciliği konumunda olan  arpanın  alım fiyatı dünya fiyatlarından  ne kadar sapma göstermektedir ?

Soru 8 :ÇKS uygulaması olmayan, GAP normu uygulanmayan, Üretici Birliği  Yasası güdük, İyi Tarım Uygulaması keyfi olan bir tarımsal  yapının yaşama şansı var mıdır ? 

Soru 9 :Pestisit (Pest : Haşere, pestisit :Canlıkıran, E. Yunanca , A. Camus’nun bize ‘’ Veba ‘’ olarak çevrilen romanının asıl  adı ‘’ Pest’’dir ) ve Hormon ( Bitki Gelişim Düzenleyicisi / Uyarıcı- Canlandırıcı- E. Yun.) ile kanser arasındaki doğrusal ilişki baz alınarak,  hormon ve pestisit kaynaklı kötü tarım uygulaması kaynaklı  kanser  tedavisinin toplumsal  maliyeti nedir ? 

Soru 10 :Kaç dünya ülkesinde  tarım  bakanı’nın direk  olarak  tarımsal politikayı belirleme  yetkisi vardır ? Yetkinin etkili baskı grubunca güdülenmiş  olarak  bir  kişi tarafından kullanıldığı  bir ortamda, tarımsal ekonominin planlı  etkin bir  çerçevesi oluşturulabilir mi ?

IV.SONUÇ YERİNE :

Kuzey Kıbrıs tarım yapısı hakkındaki saptamalarımız  3 başlık altında  toplanıyor :

4.1.’’Kendine Kendine Yeterlilik ‘‘ adı altında egemen ürün patikası ya  tohum / fidan yönüyle  tümden dışa  bağımlı , ya da  en kıt faktör olan su-yoğun üretim tekniği gerektiren meyve ve sebze türleri.Turunçgiller,muz,çilek,enginar, ülke geleceğinde üretimde  yeri olmaması gereken ürünler.Dövize bağımlılıkları  yüksek olmalarıyla bu ürünlerin  ayrıca ihracatı ‘’ Fakirleştirici  Büyüme ‘’ etkisi yaratıyor.

4.2. Su, Kuzey Kıbrıs geleceğinde  en kıt girdi. Türkiye’den  gerçekleştirilen su naklinin  sınırlı bir arzı etkisi var, tarımsal sulamalar  içinse kesinlikle  yetersiz. Süratle ‘’ çöl iklim rejimi ‘’ne dönüşen  Kuzey Kıbrıs’ta su gereksinimi yüksek bitki ve meyve türleri yerine, sub- tropik ya  da mikro klima etkisi altında yetiştirilebilecek seçilmiş (niş)ürün seçimi,  büyük önem taşıyor.Su  kıtlığının  bir ‘’su yönetimi ‘’  konusu olarak  ele  alınması  yaşamsal. Bu konuda Malta ve Güney Kıbrıs deneyleri ışık tutucu.

4.3.Kuzey Kıbrıs’ta süratle  kent toplumu olmasına koşut olarak tarımsal girişimci  ve tarım  işgücü  varlığı  giderek  azalmakta. Parçalanmış  toprak  yapısı   nedeniyle  mekanizasyon yoğun bir tarım tekniği uygulaması anlamsız. Dünya fiyatlarının ortalama  %30 üstüne çıkan ürünlerin yetiştiriciliği yerine, bu ürünlerin  ithaline gidilmesi  ve  üreticisine ‘’ asgari garanti  gelir ‘’ ya da ‘’ doğrudan gelir desteği ‘’ uygulaması, daha düşük harcamasıyla daha etkin bir çözüm. Kıbrıs Türkü‘nün tarımsal geçmiş ve deneyi dikkate alınarak   G. Kore’nin  ‘’Farm Park ‘’ uygulamasının teşviki  anlamlı  gözüküyor.       

EK:

KUZEY KIBRIS ve SU KAYNAKLARI 

=============================

+Deniz suyu arıtması konusu Avrupa’da çok yaygın.  Malta ve  G.Kıbrıs bu konuda  örnek-olay konumunda. Bu 2 ülkenin bu alanda ortak özelliği  konuyu  salt  deniz suyu arındırması olarak  görmeyip ,kayıp / kaçak oranını düşürmek başta  olmak  üzere,  konuyu bir ‘’ su yönetimi ‘’ şeklinde ele almalarında  düğümlü. 

+Su yönetimi; 1- Kentsel su atıklarının kullanımı, 2-Taşkın sularının kullanımı, 3-Yağmur sularının  toplanması,4-Grey suların kullanılması , 5- Akıllı sistemlerle su kaybının azaltılması , 6-Deniz suyunun arındırılması ve 7-Toprak Kullanım Haritalarının oluşturulması şeklinde 7 ayaktan oluşuyor.

+Türkiye’nin  Kuzey Kıbrıs ‘a vereceği yıllık maksimum su miktarı 75 milyon m3.  Bu su arzının % 50-50 şeklinde,  kentsel su  ve tarımda  su kullanımı şeklinde dağıtılması öngörülüyor.   Ancak kentsel su talebinin düzenli olarak  artması  ve  bunun için 600 km’lik  dağıtım sistemi kurulması  yakın bir vadede  tarımsal alanlar için  su kullanımını olanaksızlaştıracak bir gelişim gösteriyor. Bir adet erkenci  enginar’ın yetiştiriciliği için 800-1000 lt su gereği,  ürün patikasında bu  türden  ürünler  için hiçbir rasyonel zemin  olmadığını  anlatıyor .  Kuzey Kıbrıs’da  Köprü ( Kukla ) Barajı gibi ‘’ ölüme terk edilmiş ‘’ sulak alanlar var.

+KKTC‘de suyun tükenmesi için en iyi gözlem yeri Güneydoğu Mesarya akiferi (ekonomik olarak önemli miktarda suyu  yeraltında depolayabilen jeolojik birim ). 1974’de 36 ayakta ( 3 ayak=1 m)  suya erişim sağlanırken bu  2014’de 78 ayağa çıktı  ve 2022’de 91  yak oldu ( Sınır  değer 92 ayak). Bu suyun tükenmesinde kuşkusuz en büyük etken  bu akifer üstünde 2012  sonrası başlayan yoğun enginar yetiştiriciliği.

+Güney Kıbrıs’ın  2021 Şubat’ı itibariyle 270 milyon m3  kullanıma hazır suyu var. Ayrıca deniz suyunun arındırılması için kurulmuş 5 arıtma tesisinin  80 milyon m3 ‘lük  su arıtma kapasitesi hazır olarak bekletiliyor.       

+Deniz suyu arıtmasında maliyetler düşüş trendinde.  Kuzey Kıbrıs’ta  2009 ‘da bu maliyet 0.90 cent / m3 iken,  günümüzde  bu   dünya ortalamasında 0.55  cent / m3 ‘e düşmüş durumda.

+Kuzey Kıbrıs’ta ilk  su arıtma tesisi tesisi olan SAT,   Doğu Akdeniz Üniversitesi (DAÜ) bünyesinde 2002’de  1000 m3 kapasiteli olarak kuruldu. Kredilendirme ve devlet katkısı öngören bir yönetmeliğin 2005’de çıkarılması, Bafra Turizm Bölgesi‘nde  Y-İ-D  modeliyle  hemen her tesisin kendi  arıtma tesisini  kurmasına yol açtı. 2007’de Mağusa  Belediyesi  ve  DAÜ yönetimi bir Protokolle, Gülseren Askeri Alanı içinde oluşturulacak bir tesiste  ortak  su arıtması kararı aldı. 2009 Nisan ‘ında 4000 m3  kapasiteli tesis hizmete girdi. 2012 de bu tesis tevsii edildi ve kapasite  6000 m3 ‘e çıkarıldı.  Bu tesiste  işlemi yapacak olan  joint venture ( F.S.İ ) ile  yürütülen  su arıtılması  Ekim 2020 ‘ye sürdürüldü. F.S.İ. 1.2 milyon $ ‘lık   alacağını gerekçe göstererek , arıtma işlemini durdurdu, yargı yoluna gitti ,halen  bu süreç devam ediyor. Aslında  bu işbirliğinin kesintiye uğramasındaki  temel neden, Türkiye’den gelen  suyun nisbi ucuzluğu idi (2.30 Tl / m3 ).

+KKTC’de  su konusunda  Güney Kıbrıs  Yönetimi ile işbirliği bir  politik  konu değil, aklın gereği bir rasyonel olgudur.Bu bağlamda 4. Cumhurbaşkanı Akıncı döneminde   başlatılan Ortak Çevre ve Su Komitesi ‘nin yeniden çalıştırılması, çölleşen bir iklime  ‘’pupa yelken’’ yol alan Kıbrıs adası için  yaşamsal bir önceliktir. Bu işbirliğini özendiren bir başka  etken  Kuzey  Kıbrıs’ın yeraltı suyu   ve Güney Kıbrıs’ın ise  akarsu zengini olması. 

+Su faktörünün kıtlığı  gözetilmeden KKTC ‘de  tarım konusunu düşünmek   bir ‘’ totoloji ‘’ olacaktır.

                                                                    X

EK:

HELLİM  VE MENŞE İSMİ KORUNAN  ÜRÜN ( PDO ) OLARAK TESCİLİ  HAKKINDA

========================================================= ==========

+Hellim’in Kıbrıs’a has  ürün olarak AB‘den coğrafi işaret (PDO) olayı, Mart 2021‘de sonuçlandı.

+Hellim‘in AB ‘nin 27 ülkesindeki pazar hacmi 260 milyon $. Bunun yanında hellim halen 30-40 milyon $’lık ihraç hacmi  ile ülkenin en büyük  ihraç ürünü. Ürün ihracatı ağırlıklı olarak orta-doğu ülkelerine yapılıyor.

+KKTC ‘li üreticilerin ihracat yapması için  coğrafi işaret  tescilini   sonrası denetimi AB  adına   bir kamusal  kurum olan  Bureau Veritas yapacak.Ürün kuzey ya da güney nerede üretilirse üretilirsin ‘’ Made in Cyprus ‘’  alameti farikasını taşıyacak. Ancak bu tescil için ürünün Kıbrıs‘daki keçi / koyunun sütünden  üretilmiş olması gerekiyor. Küçükbaş süt oranının % 51  oranında olması koşulu var. Bunu halen ne Kuzey Kıbrıs, ne de Güney Kıbrıs   hayvancılığı  karşılayamıyor. AB ise standardı geliştirmek için  teknik ve  mali yardım yapmayı taahhüt ediyor.

+AP mv.Prof.Dr. Niyazi Kızılyürek,  sadece Kıbrıs’ta üretilen hellimin  coğrafi işaretiyle K. Kıbrıs üreticisinin 450 milyon nüfuslu AB pazarına serbest satış(ihracat)  yapabileceğini açıklıyor(Yeni Düzen,9.03.2021).Rum kesimi üstünden ihracat yapabilmek için  Yeşil Hat Tüzüğü‘nün değişmesi gerekiyordu, bu  gerçekleşti.Hellim peynirinin   Mart 2021‘de  60-66 TL / kg ve bu fiyat yapısı AB’deki satış fiyatlarınının   altında. Berlin’de mağaza zinciri Euro Gıda   tescilli Kıbrıs ‘’ patria hallumi ‘’peynirinin  Berlin teslim  alış fiyatının  7.80 Euro / kg olduğunu açıklıyor. Nihai satış fiyatı için buna % 35-40 oranında bir marj eklenmesiyle ortalama kg fiyatı 11.70 Euro oluyor.

+Ortadoğu pazarına ihracat  israrının  bir başka olumsuzluğu,  ihracattaki sübvansiyonun devamı.Halen hellim ihracatında  lojistik gider desteği, vergi muafiyeti ya da iadesi olarak, kg ‘da  % 30 ‘luk bir sübvansiyon var. Ülkede yem yeterli değil, ithal ediliyor,2019 ‘da 1.8 milyon soya küspesi için 15  milyon $’lık ithalat yapıldı.SÜTEK’in 2019’ da  pazarladığı sütün % 96’sı  inek sütü, % 3.4‘ü koyun ve keçi sütüydü. Sübvansiyonlu arpa ekiminin  % 80‘i süt üretimi için yapılıyor. Sütün  (ancak) % 40‘ı KKTC‘de tüketiliyor.Bu yüzden 8 milyon kg hellim (aslında peynir)  Türkiye ve 3. Ülkelere sübvanse edilerek ihraç ediliyor.

+Hellim  ihracatı ‘’ eksi toplamlı bir oyun ‘’ ürün durumunda. AB ihracatı bu sübvansiyonu ortadan kaldırırıyor . Zira AB  devlet yardımlarını yasaklıyor. KKTC ‘den mevcut hellim  ihracatı  Prof. Bghawati ‘nin ‘’ Fakirleştirici  Büyüme ‘’ hipoteziyle tümüyle  örtüşüyor. Bu nedenle  Zir. Y. Müh’i Kemal Öztürk‘ün KTTO adına hazırladığı  ‘’KKTC ‘de Küçükbaş Hayvancılığın  Geliştirilmesi Projesi ‘’ işin bundan sonraki dönemde  olmazsa olmazıdır.   Ziraat Müh.Öztürk‘e göre, hellim’in Kıbrıs Türk tarafı için önemi, KKTC  ihracatının % 44‘nün süt ve süt ürünleri olması, bunun  da % 85‘nin  hellim ‘den oluşması.

+ZMO Yönetim  Kurulu Başkanı Erkut Uluçam’ın   26 Mart  2021 Cuma günkü açıklamasını  bir ‘’sağduyu davetiyesi’’  olarak aynen alıntılıyorum :

‘’AB  resmi organı  Yapısal  Reform Destek  Birimi‘nin   Hellim / Helloumi konusunda yarın ( Pazartesi ) yapacağı oturumda, tarihi  sorumluluğunu gözeterek   ‘’olumlu  yönde‘’ ve  tescil kararını almasını bekliyoruz.

Kararda, her türden ‘’ikincil  gerekçe ‘’nin dışında  durarak, hellim / hellumi ‘yi   coğrafi işaret-PDO ile tescil  etmesi,  Kıbrıs’ın bir coğrafi  bütünlük olarak gözetilmesi yönünde  hayati bir  adım olacaktır. Bunun unutulmamasını diliyoruz.

Avrupa Birliği‘ni var eden Robert Schumann İlkeleri ve Roma Anlaşması  birleştirmeyi ve içselleştirmeyi hedef alır.

Hellim / Helloumi  için alınacak  tescil kararının, Schumann ilkelerinin ve Anlaşma ruhunun bir kez daha  yaşanacağı  bir olay olacağına ilişkin inancımız tamdır.

Kıbrıs Türk kesiminin  bu  alandaki yetkili  en büyük  meslek kuruluşu olarak, size  hayati sorumluluğunuzu  hatırlatıyor ve gereği  olan  ‘’coğrafi işaret  tescili ‘’ (PDO) yönünde karar  almaya  davet  ediyoruz.’’

+Hellim,  AB  yetkili organınca  29 Mart 2021 ‘de onaylandı.Kıbrıs Rum Liderliği  bu olayın her 2 kesim için  yeni bir sayfa olacağını iletirken, Kıbrıs Türk Liderliği ‘’  Belirsizliklerin giderilmesi yönündeki taleplerimiz  yanıtsız  bırakılmıştır ‘’ dedi.

+Hellim üretiminde koşul açık:  Peynir içeriğinin  %  51‘i  keçi ve koyundan oluşacak. Keçi cinsi olarak  yerel  ‘’Damaskus Keçisi’’  var. Dünyada  ‘’kapalı sürü ‘’ olarak ( bu deyim, Türkiye’nin sayılı keçi uzmanlarından biri olan  Çukurova Üni. öğretim üyesi Prof. Dr.Nazan Koluman‘a ait) sadece Ercan DÜÇ‘de var. Bu  popülasyonun  çoğaltılması gerekiyor.

Hellim üretimine elverişli koyun ırkı olarak   ‘’Assaf Koyunu ‘’ biliniyor. Rengi beyaz, ince , endamlı ve uzun ayaklı olan bu koyun, İsrael’in ARO Enstitüsünce ( diğer adıyla Volcani İnstitute ) geliştirildi. ARO, İsrael Devleti‘nin kuruluşundan tam  27 yıl önce, Filistin’den toprak satın alıp yerleşen Yahudi yerleşimcilerce  1921’de kuruldu.  ‘’Assaf ‘’ cinsi koyun, bir orta-doğu ırkı olup, çöl ve  yarı çöl rejimine çok dayanıklı olan   ‘’İvesi’’ (Awassi) koyunu ile  Alman  ‘’Ost-Friz’’ (East Friesia) koyununun  melezlenmesinden oluştu. ARO, ‘’ Assaf ‘’ koyunu  için ‘’ melezleme ‘’  sözcüğü yerine ‘’ yerelleştirilme ‘’ sözünü kullanıyor, ki bu sözcük  daha yerinde. Bu koyun, çöl rejimi iklim koşullarına  uyumlu olan  bir koyun ırkı olarak tanınıyor. Etçi olsa da süt verimi için besleniyor. Yıllık ort. süt verimi çok yüksek ve ort. 300-600 lt. Ancak ekstremde bu verim 900 lt’e dek çıkıyor. KKTC  makamları  ‘’Assaf Koyunu ‘’nu  bir  pilot proje olarak  İspanya’dan getirtti. 

Mayıs 2020 ‘de KKTC ‘ye  getirilen  ve Luricina Yolu üstündeki Margo Çiftliğine (Şht. Teğmen Doğuş Uran ) yerleştirilen  koyun sayısı 700.Bir Zootekni uzmanı olan  Uran  DÜÇ‘ün Kolaylaştırıcısı  Y. Zir. Müh. Salih Abbasoğlu  ve ekibi  odaklanmış bir çalışmayla   ve  Ağustos 2021 itibariyle çok iyi  ‘’fiziki sonuçlar ‘’  sağladı. 

Konunun  hellim üretiminde    ‘’ kıvam ‘’ kazanması için  nisbi fiyatı  inek sütüne  göre  daha yüksek olan  koyun sütüne  ‘’ satın alma garantisi ‘’ verilmesi  gerekiyor.

Konunun nihai  ayağı ise  bu sütten üretilen  hellim ‘i bir AB ülkesinde pazarlayacak bir pilot  girişim. Konu dolambaçlı bir süreç olarak gözükse de  ‘’ yalın işletmecilik ‘’ ( lean management ) yapıldığında,  sonuç verecek bir olgu.

Yeter ki ‘’ niyet  ve iyi niyet ( Arapça : hüsnüniyet )‘’ olsun.     

Unutmayalım, hellim bir  ‘’ Avrupa Birliği Projesi ‘’, bunu önce  anlamamız ve sonra da  bunu  hep anımsamamız  gerekiyor….

—————-

Yenidüzen başyazarı Cenk Mutluyakalı 22.08.2022‘de  ‘’ Karpuz, Hellim, Devlet ! ‘’  başlıklı başyazısında AB ‘nin bu iş için bir ‘’ Hellim Ortak Çalışma Grubu ‘’ oluşturduğunu , KKTC ‘den bu iş için (sadece ) 2 süt mamül ürerticisinin başvurduğunu kaydediyor. Bu 2 üretici 57 çiftlikten süt topluyor, bunun sadece 3’ünde denetim yapılıyor. Bu durumda Veritas denetiminden ‘’ geçmek ‘’ olanaksız.  KKTC ayrıca kendi bünyesinde   bir  ‘’Hellim Kurulu ‘’  oluşturulmuş ancak ‘’ henüz ‘’ toplanmamış. KKTC‘nin hellim  üretimi için   girdi  altyapısının  da çok  yetersiz olduğu anlaşılıyor. 4.257 küçükbaş üreticisi yılda ( sadece) 23 bin ton süt elde ediyor.KKTC’de mevcut atalet için bir önemli  etken KKTC’li süt mamül üreticilerinin  orta doğu ülkelerine büyükbaş sütünden mamül peyniri  ‘’ hellim ‘’ olarak satabilmeleri. 2020 değerleriyle bu şekilde ihraç  edilen hellimin değeri 42 milyon €. 

Güney Kıbrıs Cumhuriyeti ise 2029’a dek küçükbaş süt üretimini her yıl  % 5  arttırarak  2029’da hellim tescilinde koşul olan  % 50  oranına ulaşmayı hedefliyor.

Son olarak AB Komisyonu 2022’de  KKTC‘ye hibe türü 31.5 milyon € öngördü ve bunun 20 milyon € ‘nun  küçükbaş   islahı için  tahsis edilmesine karar verdi, ancak Ağustos 2022 itibariyle  bu fondan nereye ve ne oranda tahsis yapıldığı anlaşılmadı.       

————————————-

*Prof. Emeritus Dr, Paris CY  Tech.

**Y. Ziraat Müh.

***Gülten Kazgan,Tarım ve Gelişme,2.Bası,İÜİF yayını, İstanbul, 1977