Avustralya   tarihinde   altın yataklarının   keşfi   ve     Afganistan ‘dan  deve  ve deveci  ithali   çok örtüşür.  

Bu  kıt’anın beyazlarca işgali  sonrasında oluşan insangücü  gereksinimi,1788-1800  arasında  170.000   Birleşik Kıraliyet  mahkumunun bu  adaya getirtilmesiyle  kısmen  karşılanır. 1851‘de  Victoria  Bölgesi’nde  altın  kaynaklarının bulunmasıyla   ‘’  altına  hücum ‘’  olayı  başlar  ve   bu  kez  B. Kırallığın  500 bin özgür   vatandaşı göç eder.

Ancak ulaşım  ağının olmadığı bir  ortamda  ülkenin  iç   bölgesinde  altın   nasıl   ayrıştırılacak  ve nasıl  nakledilecektir ?   Bunu da 1860-1910   arasında  bu  kıt’aya    getirilen  Afgan   deveciler (  seymenler )  ve    Afgan develeri    gerçekleştirecektir.       

Avustralya’ya ilk develerin 1774 yılında getirildiği   bilinir.Bu  develerin olumlu işlevini dikkate alan  Birleşik   Kıraliyet   koloni  temsilcisi  konumundaki   Genel Valilik , Afganistan’dan deve ve deveci getirilmesine ilişkin bir karar alır. İlk   24 deve  ve seymen kafilesi,  1860   Haziran’ında   Melbourne ‘na  varır.  Kayıtlardan tüccarların   Avustralya’ya   sürekli olarak deve ithal ettikleri  anlaşılıyor.Hayvan ticareti yapan iki İskoç asıllı tüccar, Thomas Elder ve Samuel Stuckey’in organizasyonuyla, Karaçi’den kalkan bir  gemiyle  1867 ‘de  Adeleide kentine yakın Port Augusta’ya,  124 deve ve 34 Afgan bakıcı gelir. 

Bu  tarihi izleyen 50  yıl boyunca   ekonominin   ihtiyaç   duyduğu  ölçüde   bu  ülkeye düzenli olarak deve ve deveci ithal edilir.   ‘’ İhtiyaç   kadar ‘’  sözünün   altını çizmek gerekir : 1893  Seçim   kampanyasında   deve ithalatının sınırlanması   veya ithal edilen deve  başına  kelle  vergisi  uygulanması  çokça  konuşulacaktır.   Devenin bir ulaştırma aracı olarak kullanımıma son verildiği yıl olan 1921’de bu ülkede yaşayan Afganlı sayısı kesin olarak bilinmemekle birlikte, yaklaşık  3000   olarak   kestirilmektedir. 2006  Genel   Sayımı’nda   ‘’  Kendisini  Afganistan gelmiş ‘’ olarak beyan  eden insan sayısı  16.751’ dir.  Bu insanlar     ağırlıklı olarak  Brisbane   ve Perth   kentlerinde   yaşıyorlar, çoğu   inançlarını ‘’ İslamiyet ‘’  olarak tanımlıyor  ama  az sayıda da olsa  hiristiyan  inancında  olanlar da  var.   

Beltana   Tren İstasyonu, Avustralya’nın  ilk Müslüman yerleşimi olur. Kısa sürede inşa edilen barakalar ve hayvan barınaklarıyla Afganlar bu kıtada yerleşik hale gelirler. Bugün bu barınaklardan ve inşa edilen camiden eser yoksa da, beş Afgan’ın mezarı Beltana’da korunmuştur.

Afganlar ve develeri, çölün bir ucundan diğer ucuna yiyecek ve inşaat malzemesi nakleder, devlete ait kamp malzemelerini getirip götürürler. Develer, 1870-1880 döneminde Avustralya’nın içlerine gerçekleştiren keşif gezilerinin tek taşıma aracıdır.  Aynı  biçimde    gözden ve  gönülden  ırak   anlamına  gelen   ‘’ outback ‘’ bölgesi  olarak nitelenen bu  kıt’a   topraklarında   telegraf  direklerinin  dikilmesinde  ve   demiryolu     hatlarının  döşenmesinde  develer   birinci  derecede pay sahibidir.  Esasen  Prof.   Baldwin    2016 ‘da  yeni  çıokan eserinde    globalleşmeyi  3  evreye  ayırır  ve    1. evrenin ilk ve nerdeyse  tek  istimini MÖ 1000 ‘den sonra   taşımacılıktaki etkin işlevleriyle   develerin  ve deve  kervanlarının    verdiğini   kaydeder.Devenin   ehlileştirilmesi  ( domestication ) üretim ve  tüketimin ayrıştırılmasını  sağlar.   Bu evre    piyasa  ve  fiyat  yapısının  kökten değiştiği   1820 ‘de sona erer.           

1880 ‘den sonra  Batı Avustralya’da kolluk güçleri de taşıma işinde deve kullanımına  başlar.  Ama  en önemlisi   develerin bir  ekonomik işlev  olarak  altının  ayrıştırılmasında  ve   naklinde   etkin olarak kullanılmasıdır.Kayıtlar, Faiz ve   Tagh Mahomet    Kardeşlerin   kurduğu   organizasyonun   Gardie  ve   Muchison   Altın Yatakları’nda iş yaptıklarını ortaya çıkarmaktadır.  Bu işin boyutlandığını gören Afganlar ,taşımacılık için ‘’şirketleşme’’ diyebileceğimiz   bir   biçimde kendi  ulaştırma  organizasyonlarını kurarlar. Bunlar içinde en  namlısı   Camel Troop   Carrying   Company  Ltd  olur.Ancak  en az  bunun kadar dikkat çekici  olan Afganlılar ‘ın kendi  toplumsal    organizasyonlarında  bir  süre sonra   belirgin bir  işveren –  işçi  düzeninin   ortaya   çıkmasıdır. Örneğin,Abdul Wade  adındaki Afganlının   400  deveye sahip olduğu ve  yanında   40  Afganlı çalıştırdığı  bilinmektedir.  

Ulaşım noktaları üstündeki   konaklama  noktalarında  Afgan “kentcikleri” (Ghan towns) oluşur.  Her  yerleşimin   bir  lideri     vardır.Daha  önemlisi   Avustralya’nın  ‘’  beyazlar  ‘’  ve  ‘’  diğerleri ‘’ şeklindeki  sınıfi  politikasının  gereği ,  Afganlar   ile  Avustralya  beyazları  arasında  bir sosyal kaynaşma (  cohesion )    yaşanmaz. 

Deveciler ve  develer ,malı mülkü, yiyeceği içeceği kuzeyden güneye, güneyden kuzeye taşıyor. Bir devenin 450 kilo ortalama yük taşıdığını ve tek hörgücüne depoladığı suyla 20 gün gidebileceğini düşünürsek, Afganların  ve develerinin 19. yy.’da   ‘’  Altına  Hücum ‘’  dönemini   yaşayan  Avustralya ‘da üstlendiği   misyonun  önemini anlayabiliriz.

‘’The Ghan’’ Treni ,- ki ilk  adı Afgan  devecilerine  atfen   ‘’The  Afghan Express idi –  Güney Okyanusya’nın kıyısındaki Adelaide kentinden, kuzeyde Timor Denizi’nin kapısı Darwin’e uzanan 2900 km’lik yolu kateden, özelleştirilerek Great Southern Rail adlı demiryolu şirketine   devredilen  ekspresin adıdır. Ekspres  tren,  bu yolu iki gün, üç gecede, toplam 54 saatte yapıyor. Ghan adını, bu yolu ilk kez 160 yıl önce, 1850’lerde aşan Afgan asıllı deve tacirlerinden -Ege deyimiyle deveci- alıyor. Bunun nişanesi olarak  1929’da,  deve   kervanlarının  (camel train) yerine  ikame edilen   bu  trene ‘’Ghan’’ adı verilmiş.

Afgan deve   savranları  ( bakıcı )  arasında  kadın ve çocuk   bulunmamaktaydı.Hepsi “para yapmak” ve kısa zamanda memleketlerine dönmek üzere gelmişti. Ancak kazançları hep yetersiz kalacak  ve istisnasız hiç biri  ülkesine bir daha dönemeyecektir. Çoğunluğu,  bu ülkenin yerli halkı  olan aborjin asıllı kadınlarla  dini nikah kıyarak , ikinci  (  kuma ) evliliklerini yapar. Kadınlar erkeğin dini olan  İslamiyeti  benimser , ancak inşa   edilen   camilerde kadınlar  bölümü  olmamasıyla ibadetlere katılamazlar, kadınlarla  ve  erkekler   arasındaki    kültürel   farklılıklar    kapanmaz. Bu beraberlikten doğan çocuklar  İslami inanç ve teamüllerle  yetiştirilir.Yasa gereği okula devam etme  zorunluluğu   genelde ibadet sürelerinde kesintiye uğrar. Erkek çocukların  başı  bağlı , kızlarsa hicaba uygun giyinmektedir. Çocuklara Afgan ve yerli  aborjin  isimlerin  karışımı, Zainie, Ahmeen ve Partimah gibi  isimler verilir. Afganlı deveciler, Avustralya’nın ilk kagir  yapılı  camisini 1890’da Güney Avustralya’nın liman kenti Adelaide’de inşa ederler. Bu cami   günümüzde de  ibadete  açıktır.

1921’de motorlu kara taşıtlarının çölde  kullanılır  hale gelmesiyle elli yıldır hizmet veren Afgan deveciler işsiz kalır , zira  yaptıkları iş   anlamını yitirmiş  ve ortadan kalkmıştır.

Afganlı  savranlar, iş yapma  nedenleri  ortadan kalkmış olsa  bile memleketleri olan Afganistan ‘a  geri dönmeyip , Avustralya’da kaldıkları  ve geçimlerini  sağlamak için beden gücü gerektiren   vasıfsız işlerde çalıştıkları  bilinmektedir.  

Ya sonra ?

Bu savranlar   ve  onları    aile uzantıları   ne olmuştur ? 

Savranlar büyük bir olasılıkla bu kıt’anın ilk yerleşiği olan aborjinlere karışırlar ve  mutasyona uğrarlar.  Getirdikleri  develer ise Avustralya’ya yadigar kalması  beklenirken , Flinders  Ranges    Research  kayıtlarından   büyük  oranda  ‘’ öldürüldükleri ‘’anlaşılır.  Zira  beslenme   gereksinimleri  çok büyüktür , buna  karşılık  artık onların  bir   ekonomik işlevleri   kalmamıştır. Günümüzde de   develerin  doğayı tahrip ettikleri gerekçesiyle   katline   devam  ediliyor. İmha edilen  bu  develerin sayısını   anan bir  veri olmamakla  birlikte,Ghan Treni ‘nin önemli durak noktalarından  olan  Alice Spring   kentinin lokanta  menüsünde deve etinin yer alması, bu ‘’ fauna  temizliği  ‘’  olayının , kural olmaksızın, kesintisiz  ve  ağır ağır işlediğini anlatıyor.

100 yılı aşkın    bir demokratik geçmişi  ,G-20  Ülkeleri içinde  önde  gelen   bir  ülke   ve   Dünya  Bankası  verisiyle  2016’da  k.b  54.000  $  olan  hasılayla  Avustralya’nın bu  temizlik olayını bu  kadar  rahat  ve  gözler önünde  yapabilmesi  düşündürücüdür.

Deve kervanları, 20. yüzyılın ilk çeyreğinin sonuna dek Avustralya’nın kuzeyi ile güneyi arasında bir hayat damarı oluştururken, günümüzde  Avustralya’nın Kuzey Yönetim Bölgesi’nin ( NTG ) – Quensland   ve  Alice Spring – iki  noktasında , her yılın    Temmuz  ayında  ‘’ deve yarışları ‘’  yapılıyor. Yarış diyorum , zira  bu ülkede  deve  güreşi  yerine ,  sırtında  jokeriyle   develerin   koşuşması   yapılıyor.  Ege Bölgesi’nde de ocak ayında   , İzmir’in Selçuk ilçesinde   Ege bölgesinin hemen her yerleşiminden  gelen yaklaşık 300 devenin katıldığı deve güreşiyle bu  olayın   örtüşmesini ilginç   olarak  yorumlamak   gerekiyor.

Afganlı devecilerin öyküsünü yazan tek   araştırmacı   Christine Stevens’in sözleriyle, “Onlar    toplumun  haricisi  olarak algılandılar ve  bu topluma katkıları hep göz ardı edildi.  Açısı  küçük  bir euro-centrik bakış, bizim kimlerden oluştuğumuzu gör(e)medi, oysa gerçekleştirdiklerinin izlerini bugün bile görebiliyoruz.”   Oysa,   Ege  bölgesi   zeytinciliğinin    namlı ve filozof   müstahsili   Evren  Ertür ‘ün Edremit 2. Zeytincilik Kurtuluş Şenliği’nde  dile  getirdiği    gibi  ‘’ Yaşamın her  döneminde  zor   görevleri   yerine   getirmek hep  develere  düşüyor ‘’.

Bütün bunlardan bir vargıya  varmak   güç  , hatta     anlamlı   olmaz ,    zira  ortada  sadece  bir  tarihsel  olgu  sergilemesi var ,  sınanan  bir  varsayım  yok. Ancak   olgular  bile  bize   2  tarih   dersi çıkarmamıza  olanak   sağlıyor :

1-Göç  hareketlerinde  sadece insangücünün  temel alınnası  yanlıştır ,  Avustralya  örneğinde  yaşandığı üzere   hayvangücü  emeğinin   en az  bunun kadar  önemi vardır.  Bu nedenle  ‘’  göç   tarihi ‘’  yazımına    her  türden  omurgalı   göçü   kavramı  eklenmelidir.    

2-WWF ‘nin     Yaşayan   Yeryüzü  Raporu – 2016 ,  1970-2012  döneminde dünyamızda   konaklayan 3.706  omurgalı  yaşayan  varlığın   sayısında  %  58   azalma   olduğu belirlendi.  2020 ‘de  bu oran  % 67 ‘ye  ulaşacak.   Bir  omurgalı olarak develerin de  bu azalma içinde  payı büyük.  WWF ifadesiyle  ‘’  Canlılar  bu  varolan koşullarda  yaşamını  sürdüremez ‘’.  Bu   açıdan insan dahil , her  omurgalının  bilinçli katliamını yapan  eylem  bir  ‘’ insanlık suçu ‘’ olarak değerlendirilmelidir.       

                                             XXX

Kültürel coğrafyanın  ülkemizdeki ender  ama  yetkin  uzmanı  olan Dr.Vedat Çalışkan ‘ın  son  dikkat çekici  çalışmasında , devecilik   kültürünün  beslenmesi için  2  öneri   getiriyor : 

1-Devecilik   kültürü  ve   geleneksel deve  güreşi  şenlikleri   Türkiye’nin somut  olmayan   kültürel mirası   olarak   UNESCO ‘ya   teklif   edilsin.

2-Anadolu devecilik kültürü  , konuyla  ilgili  kurumların  görmezden   gelmesi neticesinde   Anadolu’nun   adeta  ‘’   saklı kalmış   kültürel mirası  ‘’  haline  gelmiştir.(….)  Devecilik   kültürü  ve deve   güreşlerinden kültür turizminde  bir  çekicilik   olarak  yararlanılsın.

Türkiye    Devecilik   Kültürü    ve Deve  Güreşleri Federasyonu  kurulmuş olmasını, Aydın- İncirliova  Belediyesi ‘nin  ‘’ Devecilik   Kültürü  Müzesi  ‘’  hazırlığını    ve    deve  sucuğunun   bir  ‘’ Coğrafi   İşaret ‘’  olarak   tescili için   Türk Patent  Enstitüsüne  resmen   başvurmasını,  olumlu  ve    somut   adımlar   olarak değerlendirmek  gerekiyor.       

Bu   2  anlamlı öneriyi   besleyerek  ve  mevcut  çalışmaları  pekiştirmek üzere       geleneksel  deve  koşusu   yapan   Avustralya ‘nın     Alice Spring    kentiyle    deve   güreşlerinde   merkez  konumunda  olan  Aydın-  Selçuk ‘un kardeş   kent  olması   ve    yanısıra   bu kültürün yaygınlaşmasında     rotasyon esaslı   bienal   düzenlemesinin  anlamlı  olacağını   düşünmekteyim.   Bu   etkinliklerin   yapılması  sırasında     Avustralya ‘daki Türk cemaati ve  sivil   toplum kuruluşlarının bu  kenetlenmeye   kucak   açacağından    yana  hiç   kuşkum bulunmuyor.      

Kaynaklar  :

-C.Stevens, The   Mosques and Ghan Towns : A  History  of   Afghan Camel Drivers in Australia , ISBN : 0-9581760-0-0

-K.Mortan – M. Sarfati , Vatan Olan Gurbet II, Avustralya’ya İşçi  Göçünün 45. Yılı ,Türkiye İş Bankası  Kültür  Yayınları ,İstanbul 2014

-V.Çalışkan ,Bir Dünya Kültür Mirası : Anadolu Devecilik Kültürü  ve Deve   Güreşleri, Çev.Özge Erşen ,Gözden Geçirilmiş ve  gen. 2. Baskı ,İncirliova  Belediyesi   Kültür Yay. ,Ankara 2016

-www. Southaustraliahistory.com.au / afghans , Erişim : 29.10.2016   

-WWF, Living  Planet Report  2016 , mimeo

–www.camelcup.com.au , Erişim : 29.10.2016

-R.Baldwin ,The  Great Covergence : İnformation Yechnology and  the  New  Globalization ,Peterson İnstitute of İnternationalEconomics ,Washington D.C.,2016

—————————–

*1. Uluslararası   Selçuk – Efes   Devecilik  Kültürü ve Deve  Güreşleri   Sempozyumu , 17-19.11.2016 ‘da  tebliğ edildi.